Венгерскае паўстанне 1965 года: прычыны, вынікі

Восенню 1956 года адбыліся падзеі, якія пасля падзення камуністычнага рэжыму называліся як Вугорскае паўстанне, а ў савецкіх крыніцах называліся контррэвалюцыйным мяцяжом. Але, незалежна ад таго, як іх характарызавалі тыя ці іншыя ідэолагі, гэта была спроба вугорскага народа узброеным шляхам зрынуць у краіне прасавецкі рэжым. Яна ўвайшла ў шэраг найважнейшых падзей халоднай вайны, якія паказалі, што СССР гатовы ўжыць ваенную сілу для захавання свайго кантролю над краінамі Варшаўскай дамовы.

Усталяванне камуністычнага рэжыму

Каб зразумець прычыны паўстання, які адбыўся ў 1956 годзе, варта спыніцца на ўнутрыпалітычным і эканамічным становішчы краіны ў 1956 годзе. Перш за ўсё варта ўлічыць, што ў гады Другой сусветнай вайны Венгрыя ваявала на баку фашыстаў, такім чынам, у адпаведнасці з артыкуламі Парыжскага мірнага дагавора, падпісанага краінамі антыгітлераўскай кааліцыі, СССР меў права трымаць на яе тэрыторыі свае войскі аж да вываду саюзных акупацыйных сіл з Аўстрыі.

Адразу па заканчэнні вайны ў Венгрыі прайшлі ўсеагульныя выбары, на якіх Незалежная партыя дробных гаспадароў са значным перавагай галасоў атрымала перамогу над камуністычнай ВПТ – Венгерскай партыяй працоўных. Як стала вядома пасля, суадносіны складалі 57 % супраць 17 %. Аднак, абапіраючыся на падтрымку знаходзіцца ў краіне кантынгенту савецкіх узброеных сіл, ужо ў 1947 годзе ВПТ шляхам махінацый, пагроз і шантажу захапіла ўладу, прысвоіўшы сабе права быць адзінай легальнай палітычнай партыяй.

Вучань Сталіна

Венгерскія камуністы імкнуліся ва ўсім пераймаць сваім савецкім аднапартыйцам, нездарма іх лідэр Мацьяш Ракошы атрымаў у народзе мянушку лепшага вучня Сталіна. Гэтай «гонару» ён атрымаў дзякуючы таму, што, усталяваўшы ў краіне асабістую дыктатуру, ва ўсім стараўся капіяваць сталінскую мадэль кіравання дзяржавай. У абстаноўцы таго, хто кліча самавольства гвалтоўным шляхам праводзіліся індустрыялізацыя і калектывізацыя, а ў галіне ідэалогіі бязлітасна душыліся любыя праявы іншадумства. У краіне разгарнулася таксама барацьба з каталіцкай царквой.

У гады праўлення Ракошы быў створаны магутны апарат дзяржбяспекі – AVH, які налічвае ў сваіх шэрагах 28 тыс. супрацоўнікаў, якім дапамагалі 40 тыс інфарматараў. Усе бакі жыцця грамадзян Венгрыі знаходзіліся пад кантролем гэтай службы. Як стала вядома ў посткамуністычны перыяд, дасье былі заведзеныя на мільён жыхароў краіны, з якіх 655 тыс падвергліся пераследам, а 450 тыс адбывалі розныя тэрміны зняволення. Іх выкарыстоўвалі як бясплатную працоўную сілу ў шахтах і на рудніках.

У галіне эканомікі, гэтак жа, як і ў палітычнай жыцця, склалася вельмі складаная абстаноўка. Яна была выкліканая тым, што ў якасці ваеннай саюзніцы Германіі Венгрыя павінна была выплачваць СССР, Югаславіі і Чэхаславакіі значную рэпарацый, на выплату якой сыходзіла амаль чвэрць нацыянальнага даходу. Зразумела, гэта вельмі негатыўна адбілася на жыццевым узроўні простых грамадзян.

Кароткая палітычная адліга

Пэўныя змены ў жыцці краіны наступілі ў 1953 годзе, калі, з прычыны відавочнага правалу індустрыялізацыі і паслаблення ідэалагічнага ціску з боку СССР, выкліканага смерцю Сталіна, ненавісны народу Мацьяш Ракошы быў зрушаны з пасады кіраўніка ўрада. Яго месца заняў іншы камуніст - Імрэ Надзь, прыхільнік неадкладных і кардынальных рэформаў ва ўсіх сферах жыцця.

У выніку прынятых ім мер былі спыненыя палітычныя пераследы і амніставаныя іх ранейшыя ахвяры. Асаблівым указам Надзь паклаў канец інтэрнаванню грамадзян і іх прымусоваму высяленню з гарадоў па сацыяльным прыкмеце. Таксама было спынена будаўніцтва шэрагу нерэнтабельных буйных прамысловых аб'ектаў, а адпушчаныя на іх сродкі накіравалі на развіццё харчовай і лёгкай прамысловасці. Звыш гэтага ўрадавыя органы аслабілі ціск на сельскую гаспадарку, паменшылі тарыфы для насельніцтва і знізілі цэны на прадукты.

Аднаўленне сталінскага курсу і пачатак хваляванняў

Аднак, нягледзячы на тое, што падобныя захады зрабілі новага кіраўніка ўрада вельмі папулярным у народзе, яны ж з'явіліся падставай для абвастрэння ўнутрыпартыйнай барацьбы ў ВПТ. Зрушаны з пасады кіраўніка ўрада, але які захаваў лідзіруючае становішча ў партыі, Мацьяш Ракошы шляхам закулісных інтрыг і пры падтрымцы савецкіх камуністаў здолеў адолець свайго палітычнага праціўніка. У выніку Імрэ Надзь, наякога ўскладаюць свае надзеі большасць простых жыхароў краіны, быў адхілены ад пасады і выключаны з партыі.

Следствам гэтага стала праводзіцца венгерскімі камуністамі аднаўленне сталінскай лініі кіраўніцтва дзяржавай і працяг палітычных рэпрэсій. Усё гэта выклікала вялікае незадавальненне шырокіх слаёў грамадскасці. Народ пачаў адкрыта патрабаваць вяртання да ўлады Надзя, усеагульных выбараў, пабудаваных на альтэрнатыўнай аснове і, што вельмі важна, вываду з краіны савецкіх войскаў. Гэта апошняе патрабаванне было асабліва актуальным, так як падпісанне ў траўні 1955 года Варшаўскага дагавора дало падставу СССР захаваць свой кантынгент войскаў у Венгрыі.

Вугорскае паўстанне стала вынікам абвастрэння палітычнай сітуацыі ў краіне ў 1956 годзе. Немалаважную ролю адыгралі і падзеі таго ж года ў Польшчы, дзе адбыліся адкрытыя антыкамуністычныя выступу. Іх вынікам стала ўзмацненне крытычных настрояў сярод студэнцтва і пішучай інтэлігенцыі. У сярэдзіне кастрычніка значная частка моладзі заявіла аб выхадзе з складу «Дэмакратычнага саюза моладзі», які з'яўляўся аналагам савецкага камсамола, і уступленні ў які існаваў раней, але разагнаны камуністамі студэнцкі саюз.

Як гэта нярэдка бывала ў мінулым, штуршок пачатку паўстання далі студэнты. Ужо 22 кастрычніка імі былі сфармуляваны і прад'яўленыя ўраду патрабаванні, якія ўключалі ў сябе прызначэнне І. Надзя на пасаду прэм'ер-міністра, арганізацыя дэмакратычных выбараў, вывад савецкіх войскаў з краіны і знос помнікаў Сталіну. Транспаранты з такімі лозунгамі рыхтаваліся несці удзельнікі запланаванай на наступны дзень усенароднай дэманстрацыі.

23 кастрычніка 1956 года

Гэта шэсце, якое пачалося ў Будапешце роўна ў пятнаццаць гадзін, прыцягнула больш за дзвесце тысяч удзельнікаў. Гісторыя Венгрыі ледзь ці памятае іншае, гэтак аднадушнае праява палітычнай волі. Да гэтага часу пасол Савецкага Саюза, будучы кіраўнік КДБ Юрый Андропаў тэрмінова звязаўся з Масквой і падрабязна далажыў пра ўсё, што адбываецца ў краіне. Скончыў ён сваё паведамленне рэкамендацыяй аказаць венгерскім камуністам ўсебаковую, у тым ліку і ваенную, дапамогу.

Да вечара таго ж дня зноў прызначаны першы сакратар ВПТ Эрне Геры выступіў па радыё з асуджэннем дэманстрантаў і пагрозамі ў іх адрас. У адказ на гэта натоўп маніфестантаў накіравалася на штурм будынка, дзе знаходзілася радыёвяшчальная студыя. Паміж імі і падраздзяленнямі сіл дзяржбяспекі адбылося ўзброенае сутыкненне, у выніку якога з'явіліся першыя забітыя і параненыя.

Па нагоды крыніцы атрымання дэманстрантамі зброі ў савецкіх СМІ вылучалася зацвярджэнне, што яно было загадзя дастаўлена ў Венгрыю заходнімі спецслужбамі. Аднак з паказанняў саміх удзельнікаў падзей відаць, што яно было атрымана або проста аднята ў падмацавання, пасланага на дапамогу абаронцам радыё. Таксама яго здабывалі на складах грамадзянскай абароны і ў захопленых паліцэйскіх участках.

Неўзабаве паўстанне ахапіла ўвесь Будапешт. Вайсковыя часткі і падраздзяленні дзяржаўнай бяспекі не аказалі сур'ёзнага супраціву, па-першае, з-за сваёй малалікасці – іх было ўсяго дзве з паловай тысячы чалавек, а па-другое, з-за таго, што многія з іх адкрыта спачувалі паўсталым.

Першы ўвод савецкіх войскаў у Вугоршчыну

Акрамя таго, паступіў загад не адкрываць агню па грамадзянскіх асобам, і гэта пазбавіла ваенных магчымасці распачаць сур'ёзныя дзеянні. У выніку ўжо да вечара 23 кастрычніка ў руках народа апынуліся многія ключавыя аб'екты: склады са зброяй, друкарні газет і Цэнтральны гарадскі вакзал. Усведамляючы пагрозу сітуацыі, якая склалася, у ноч на 24 кастрычніка камуністы, жадаючы выйграць час, зноў прызначылі Імрэ Надзя прэм'ер-міністрам, а самі звярнуліся да ўрада СССР з просьбай аб увядзенні войскаў у Венгрыю з мэтай здушыць Вугорскае паўстанне.

Вынікам звароту стаў ўвод на тэрыторыю краіны 6500 вайскоўцаў, 295 танкаў і значнага колькасці іншай ваеннай тэхнікі. У адказ на гэта экстрана адукаваны Венгерская нацыянальны камітэт звярнуўся да прэзідэнта ЗША з просьбай аб аказанні паўсталым ваеннай дапамогі.

Першая кроў

Раніцай 26 кастрычніка падчас мітынгу на плошчы ля будынка парламента, з даху дома быў адкрыты агонь, у выніку якога загінуў савецкі афіцэр і быў падпалены танк. Гэта справакавала агонь у адказ, які каштаваў жыцця сотні маніфестантаў. Вестка аб тым, што здарылася хутка абляцела краіну і стала прычынай масавых распраў жыхароў з супрацоўнікамі дзяржбяспекі і проста вайскоўцамі.

Нягледзячы на тое, што, жадаючы нармалізаваць абстаноўку ў краіне, урад абвясціў аб амністыі ўсім удзельнікам бунту, які добраахвотна склаў зброю, сутыкненні працягваліся ўсёнаступныя дні. Не паўплывала на сітуацыю, якая абстаноўку і замена першага сакратара ВПТ Эрне Геры Янашам Кадароам. У многіх раёнах кіраўніцтва партыйных і дзяржаўных устаноў папросту разбегалось, а на іх месцы ўтвараліся стыхійна органы мясцовага самакіравання.

Адвод савецкіх войскаў з краіны і пачатак хаосу

Як сведчаць удзельнікі падзей, пасля злапомнага інцыдэнту на плошчы перад парламентам савецкія войскі не прадпрымалі актыўных дзеянняў у дачыненні да маніфестантаў. Пасля заявы кіраўніка ўрада Імрэ Надзя аб асуджэнні ранейшых «сталінскіх» метадаў кіраўніцтва, роспуску сіл дзяржбяспекі і пачатку перамоваў аб вывадзе савецкіх войскаў з краіны ў многіх склалася ўражанне, што Вугорскае паўстанне дасягнула жаданых вынікаў. Баі ў горадзе спыніліся, упершыню за апошнія дні запанавала цішыня. Вынікам перамоваў Надзя з савецкім кіраўніцтвам стаў вывад войскаў, які пачаўся 30 кастрычніка.

У гэтыя дні многія раёны краіны апынуліся ў абстаноўцы поўнай анархіі. Ранейшыя ўладныя структуры былі знішчаныя, а новыя не створаны. Урад, заседавшее ў Будапешце, практычна не ўплывала на тое, што адбывалася на вуліцах горада, а там назіраўся рэзкі ўсплёск злачыннасці, так як з турмаў разам з палітвязнямі выпусцілі на свабоду больш за дзесяць тысяч крымінальнікаў.

Акрамя таго, сітуацыя пагаршалася тым, што Венгерскае паўстанне 1956 года вельмі хутка радикализировалось. Следствам гэтага сталі масавыя расправы над ваеннаслужачымі, былымі супрацоўнікамі органаў дзяржбяспекі, і нават радавымі камуністамі. У адным толькі будынку цэнтральнага камітэта ВПТ былі пакараныя звыш дваццаці партыйных кіраўнікоў. У тыя дні іх фатаграфіі знявечаных целаў абляцелі старонкі многіх сусветных выданняў. Вугорская рэвалюцыя пачала прымаць рысы «бессэнсоўнага і бязлітаснага» бунту.

Паўторны увод узброеных сіл

Наступнае падаўленне паўстання савецкімі войскамі стала магчымым перш за ўсё ў выніку пазіцыі, занятай урадам ЗША. Абяцаўшы кабінету. І. Надзя ваенную і эканамічную падтрымку, амерыканцы ў крытычны момант адмовіліся ад сваіх абавязацельстваў, падаўшы Маскве бесперашкодна ўмяшацца ў сітуацыю, якая склалася. Венгерскае паўстанне 1956 года было практычна асуджана на паразу, калі 31 кастрычніка на пасяджэнні ЦК КПСС Н. С. Хрушчоў выказаўся за прыняцце самых радыкальных мер для ўстанаўлення ў краіне камуністычнага праўлення.

На падставе яго распараджэнняў міністр абароны СССР маршал Г. К. Жукаў узначаліў распрацоўку плана збройнага ўварвання ў Венгрыю, які атрымаў назву «Віхор». Ён прадугледжваў удзел у ваенных дзеяннях пятнаццаці танкавых, моторизированных і стралковых дывізій, з прыцягненнем ваенна-паветраных сіл і дэсантных падраздзяленняў. За ажыццяўленне гэтай аперацыі выказаліся практычна ўсе кіраўнікі краін-удзельніц Варшаўскага дагавора.

Аперацыя «Віхор» пачалася з таго, што 3 лістапада сіламі савецкага КДБ быў арыштаваны нядаўна прызначаны міністр абароны Венгрыі генерал-маёр Пал Малетер. Гэта адбылося падчас перамоваў, якія праходзілі ў горадзе Текеле, недалёка ад Будапешта. Увод ж асноўнага кантынгенту узброеных сіл, якім камандаваў асабіста Г. К. Жукаў, быў выраблены раніцай наступнага дня. Афіцыйнай падставай для гэтага паслужыла просьба ўрада, які ўзначальвае Янашам Кадарам. За кароткі тэрмін войскі захапілі ўсе асноўныя аб'екты Будапешта. Імрэ Надзь, ратуючы сваё жыццё, пакінуў будынак урада і схаваўся ў пасольстве Югаславіі. Пазней яго падманам выманят адтуль, здрадзяць суду і разам з Палом Малетером публічна павесяць як здраднікаў Радзімы.

Актыўны падаўленне паўстання

Асноўныя падзеі разгарнуліся 4 лістапада. У цэнтры сталіцы венгерскія паўстанцы аказалі савецкім войскам адчайнае супраціў. Для яго падаўлення былі ўжытыя агнямёты, а таксама запальныя і дымавыя снарады. Толькі асцярога негатыўнай рэакцыі міжнароднай супольнасьці на вялікую колькасць ахвяр сярод мірных жыхароў ўтрымала камандаванне ад бамбардзіроўкі горада ўжо паднятымі ў паветра самалётамі.

У бліжэйшыя дні былі падушаныя ўсе якія былі ачагі супраціву, пасля чаго Венгерскае паўстанне 1956 года прыняло форму падпольнай барацьбы з камуністычным рэжымам. У той ці іншай ступені яна не заціхала на працягу наступных дзесяцігоддзяў. Як толькі ў краіне канчаткова зацвердзіўся прасавецкі рэжым, пачаліся масавыя арышты удзельнікаў нядаўняга паўстання. Гісторыя Венгрыі зноў пачала развівацца па сталінскаму сцэнары.

Паводле ацэнак даследчыкаў, у той перыяд было вынесена каля 360 смяротных прысудаў, 25 тыс. грамадзян краіны падвергліся судоваму пераследу, і 14 тыс. з іх адбывалі розныя тэрміны зняволення. На доўгія гады за «жалезнай заслонай», отгородившим краіны Усходняй Еўропы ад астатняга свету, апынулася і Беларусь. СССР – галоўны аплот камуністычнай ідэалогіі – пільна сачыў за ўсім, што адбываецца ў падкантрольных яму краінах.