Распад СССР, 1991: хроніка падзей

Распад СССР 1991 года стаў вынікам працэсу сістэмнай дэзінтэграцыі (разбурэння) які працякаў у яго грамадска-палітычнай сферы, сацыяльнай структуры і народным гаспадарцы. Як дзяржава ён афіцыйна спыніў сваё існаванне на аснове дагавора, падпісанага 8 снежня лідарамі Расеі, Украіны і Беларусі, але папярэднія таго падзеі пачаліся яшчэ ў студзені. Паспрабуем аднавіць іх у храналагічным парадку.

Пачатак канца вялікай імперыі

Першым звяном у ланцугу падзей, якія спарадзілі палітычны крызіс 1991 года і распад СССР, з'явіліся падзеі, што пачаліся ў Літве, пасля таго як М. С. Гарбачоў, які быў тады прэзідэнтам Савецкага Саюза, запатрабаваў ад урада рэспублікі аднавіць на яе тэрыторыі прыпыненае раней дзеянне савецкай Канстытуцыі. Яго зварот, накіраванае 10 студзеня, было падмацавана уводам дадатковага кантынгенту ўнутраных войскаў, паведамляе ў Вільні шэраг найважнейшых грамадскіх цэнтраў.

Праз тры дні было апублікавана заяву створанага ў Літве Камітэта нацыянальнага выратавання, у якім яго члены выказвалі падтрымку дзеянні рэспубліканскіх уладаў. У адказ на гэта ў ноч на 14 студзеня падраздзяленнямі дэсантных войскаў быў заняты віленскі тэлецэнтр.

Першая кроў

Асаблівую вастрыню падзеі прынялі 20 снежня, пасля таго, як якія прыбылі з Масквы падраздзяленні Амапу пачалі захоп будынка МУС Літвы, і ў выніку ўзніклай перастрэлкі чатыры чалавекі загінулі і каля дзесяці атрымалі раненні. Гэтая першая пралітая на віленскіх вуліцах кроў паслужыла дэтанатарам сацыяльнага выбуху, вынікам якога стаў распад СССР 1991 года.

Дзеянні цэнтральных уладаў, якія спрабавалі сілай аднавіць кантроль над Прыбалтыкай, прывялі да самых негатыўных для іх наступстваў. Гарбачоў стаў аб'ектам вострай крытыкі з боку прадстаўнікоў як расійскай, так і рэгіянальнай дэмакратычнай апазіцыі. Выказваючы пратэст супраць прымянення ваеннай сілы ў дачыненні да мірных грамадзян, у адстаўку падалі я. Прымакоў, Л. Абалкін, А. Якаўлеў і шэраг іншых былых паплечнікаў Гарбачова.

Адказам літоўскага ўрада на дзеянні Масквы стаў рэферэндум аб выхадзе рэспублікі са складу СССР, праведзены 9 лютага, у ходзе якога, звыш 90 % яго ўдзельнікаў выказаліся за незалежнасць. Гэта можна з поўнай падставай назваць пачаткам працэсу, у выніку якога ў 1991 годзе адбыўся распад СССР.

Спроба рэанімаваць Саюзны дагавор і трыумф Б. Н. Ельцына

Наступным этапам у агульнай чарадзе падзей стаў рэферэндум, праведзены ў краіне 17 сакавіка таго ж года. На ім 76 % грамадзян СССР выказаліся за захаванне Саюза ў абноўленай форме, і ўвядзенне паста прэзідэнта Расіі. У сувязі з гэтым у красавіку 1991 года ў прэзідэнцкай рэзідэнцыі Нова-Агарове пачаліся перамовы кіраўнікоў рэспублік, якія ўваходзілі ў склад СССР, аб заключэнні новага Саюзнага дагавора. Старшыняваў на іх М. С. Гарбачоў.

У адпаведнасці з вынікамі рэферэндуму былі праведзены і першыя ў гісторыі прэзідэнцкія выбары, перамогу на якіх атрымаў Б. Н. Ельцын, упэўнена апярэдзіўшы астатніх кандыдатаў, сярод якіх былі такія вядомыя палітыкі, як в. В. Жырыноўскі, Н.І. Рыжкоў, А. М. Тулееў, в. В. Бакатин і генерал А. М. Макашоў.

Пошукі кампрамісу

У 1991 годзе распаду СССР папярэднічаў вельмі складаны і працяглы працэс пераразмеркавання ўладных паўнамоцтваў паміж саюзным цэнтрам і яго рэспубліканскімі філіяламі. Неабходнасць яго была абумоўлена менавіта установай у Расіі прэзідэнцкага паста і выбраннем на яго Б. Н. Ельцына.

Гэта значна ўскладніла складанне новага саюзнага дагавора, падпісанне якога было намечана на 22 жніўня. Загадзя было вядома, што рыхтуецца кампрамісны варыянт, які прадугледжвае перадачу асобным суб'ектам федэрацыі шырокага спектру паўнамоцтваў, і пакідае за Масквой рашэнне толькі найбольш важных пытанняў, такіх як абарона, ўнутраныя справы, фінансы і шэраг іншых.

Галоўныя ініцыятары стварэння ДКНС

У гэтых умовах значна паскорылі распад СССР жнівеньскія падзеі 1991 года. У гісторыю краіны яны ўвайшлі як путч ГКЧП (Дзяржаўнага камітэта па надзвычайнаму становішчу), або няўдалая спроба здзяйснення дзяржаўнага перавароту. Яго ініцыятарамі з'яўляліся палітыкі, якія раней займалі высокія дзяржаўныя пасады, і вельмі зацікаўленыя ў захаванні ранейшага рэжыму. Сярод іх былі Г. І. Янаеў, Б. К. Пуга, Г. Д. Язаў, В. А. Кручкоў і шэраг іншых. Іх фота прыведзена ніжэй. Камітэт быў заснаваны імі ў адсутнасці прэзідэнта СССР – М. С. Гарбачова, які знаходзіўся ў той час на ўрадавай дачы«Форос» у Крыме.

Надзвычайныя меры

Адразу пасля ўстановы ГКЧП было абвешчана аб прыняцці яго членамі шэрагу экстранных мер, такіх як ўвядзенне на значнай частцы краіны надзвычайнага становішча і скасавання ўсіх новаўтвораных ўладных структур, стварэнне якіх не прадугледжвалася Канстытуцыяй СССР. Акрамя таго, забаранялася дзейнасць апазіцыйных партый, а таксама правядзенне дэманстрацый і мітынгаў. Акрамя таго, было абвешчана аб якія рыхтуюцца ў краіне эканамічных рэформах.

Жнівеньскі путч 1991 года і распад СССР пачаліся з распараджэння ГКЧП аб увядзенні войскаў у найбольш буйныя гарады краіны, сярод якіх была і Масква. Гэтая крайняя, і, як паказала практыка, вельмі неразумная мера, была прадпрынятая членамі камітэта для застрашвання народа і надання іх заяве большага вагі. Аднак дамагліся яны як раз супрацьлеглага выніку.

Бясслаўны канец путчу

Захапіўшы ініцыятыву ў свае рукі, прадстаўнікі апазіцыі арганізавалі ў шэрагу гарадоў краіны шматтысячныя мітынгі. У Маскве іх удзельнікамі стала больш за паўмільёна чалавек. Акрамя таго, супернікам ГКЧП ўдалося схіліць на свой бок камандаванне Маскоўскага гарнізона і тым самым пазбавіць путчыстаў іх галоўнай апоры.

Наступным этапам путчу і распаду СССР (1991 год) стала паездка членаў ГКЧП у Крым, зробленая імі 21 жніўня. Страціўшы апошнюю надзею ўзяць пад свой кантроль дзеянні апазіцыі, пад кіраўніцтвам Б. Н. Ельцыным, яны адправіліся ў «Форос» для перамоваў з М. С. Гарбачовым, які па іх распараджэнні быў там ізаляваны ад знешняга свету і фактычна знаходзіўся на становішчы закладніка. Аднак ужо на наступны дзень усе арганізатары путчу былі арыштаваныя і дастаўлены ў сталіцу. Услед за імі ў Маскву вярнуўся і М. С. Гарбачоў.

Апошнія намаганні захаваць Саюз

Так прадухілілі дзяржаўны пераварот 1991 года. Распад СССР быў непазбежны, але яшчэ прадпрымаліся спробы захаваць хаця б частку ранейшай імперыі. З гэтай мэтай М. С. Гарбачоў пры складанні праекта новага саюзнага дагавора пайшоў на значныя і не прадугледжаныя раней саступкі ў карысць саюзных рэспублік, надзяляючы іх ўрада яшчэ вялікімі паўнамоцтвамі.

Акрамя таго, ён быў вымушаны афіцыйна прызнаць незалежнасць Прыбалтыкі, чым фактычна запусціў механізм распаду СССР. У 1991 годзе Гарбачовым была прадпрынятая таксама спроба фарміравання якасна новага дэмакратычнага саюзнага ўрада. У яго склад былі запрошаны папулярныя ў народзе дэмакраты, такія як в. В. Бакатин, Э. А. Шэварнадзэ і іх прыхільнікі.

Усведамляючы, што пры сітуацыі, якая палітычнай абстаноўцы захаваць ранейшую структуру дзяржавы немагчыма, у верасні пачалі падрыхтоўку дагавора аб стварэнні новага канфедэратыўнага Саюза, у які ранейшыя рэспублікі СССР павінны былі ўвайсці на правах незалежных суб'ектаў. Аднак працы над гэтым дакументам не наканавана было завяршыцца. 1 снежня ва Украіне адбыўся ўсенародны рэферэндум, і на падставе яго вынікаў рэспубліка выйшла з складу СССР, чым перакрэсліла планы Масквы на стварэнне канфедэрацыі.

Белавежскае пагадненне, якое паклала пачатак стварэнню СНД

Канчатковы распад СССР адбыўся ў 1991 годзе. Яго юрыдычным абгрунтаваннем з'явіўся дагавор, заключаны 8 снежня на ўрадавай паляўнічай дачы «Віскулі», размешчанай у Белавежскай пушчы, ад якой ён і атрымаў сваю назву. На падставе дакумента, падпісанага кіраўнікамі Беларусі (С. Шушкевічам), Расіі (Б. Ельцыным) і Украіны (Л. Краўчуком), было створана Садружнасць незалежных дзяржаў (СНД), якое паклала канец існавання СССР. Фота прыведзена вышэй.

Услед за тым да пагаднення, заключанага паміж Расеяй, Украінай і Беларуссю, далучыліся яшчэ восем рэспублік былога Савецкага Саюза. 21 снежня пад дакументам паставілі свае подпісы кіраўнікі Арменіі, Азербайджана, Кыргызстана, Казахстана, Таджыкістана, Малдовы, Узбекістана і Туркменіі.

Кіраўнікі прыбалтыйскіх рэспублік з ухвалой сустрэлі вестку аб распадзе СССР, але ад ўступлення ў СНД устрымаліся. Грузія, на чале якой стаяў З Гамсахурдзія, рушыла ўслед іх прыкладу, але неўзабаве, пасля таго як у выніку таго, што адбылося ў ёй дзяржаўнага перавароту да ўлады прыйшоў Э. А. Шэварнадзэ, таксама ўвайшла ў новастворанай Садружнасць.

Прэзідэнт, які застаўся не ў спраў

Заключэнне Белавежскага пагаднення выклікала вельмі негатыўную рэакцыю з боку М. С. Гарбачова, які займаў да той пары пост прэзідэнта СССР, але пасля жнівеньскага путчу пазбаўленага рэальнай улады. Тым не менш гісторыкі адзначаюць, што ў падзеях, якія адбыліся, ёсць значная доля ягоасабістай віны. Нездарма Б. Н. Ельцын у адным з інтэрв'ю казаў, што пагадненне, падпісанае ў Белавежскай пушчы, не руйнавалі СССР, а ўсяго толькі канстатавала гэты даўно факт, які адбыўся.

Паколькі Савецкі Саюз перастаў існаваць, то была скасаваная і пасаду яе прэзідэнта. У сувязі з гэтым 25 снежня пакінуты не ў спраў Міхаіл Сяргеевіч падаў заяву аб адстаўцы з займанага ім высокага паста. Распавядаюць, што калі ён праз два дні зьявіўся ў Крэмль забраць свае рэчы, то ў які належаў яму раней кабінеце ўжо на ўсю моц гаспадарыў новы прэзідэнт Расіі – Б. Н. Ельцын. Прыйшлося змірыцца. Час няўмольна рухалася наперад, адкрыўшы чарговы этап у жыцці краіны і зрабіўшы здабыткам гісторыі распад СССР 1991 года, коратка апісаны ў гэтым артыкуле.