Крытычны аналіз: віды, метады і канцэпцыя

Здольнасць крытычна аналізаваць вельмі важная для чалавека. На практыцы дадзенае ўменне пры своечасовым выкарыстанні значна эканоміць час і папярэджвае неабдуманыя ўчынкі, якія могуць толькі пагоршыць сітуацыю, дапамагае разблытаць клубок прычын і следстваў. Аднак крытычны аналіз – паняцце даволі ёмістае. Яно карысна не толькі для сышчыкаў, але і дастасавальна, бадай, да ўсіх абласцях жыцця чалавека. З яго асаблівасцямі і прынцыпамі працы мы і паспрабуем разабрацца.

Што такое?

Паняцце «крытычны аналіз» з'явілася значна пазней, чым сама яго практыка. Яшчэ старажытныя філосафы Арыстоцель, Сакрат карысталіся яго прынцыпамі ў сваіх працах, даследаваннях. Агульным класічным вызначэннем крытычнага аналізу можна назваць ацэнку вартасцяў і недахопаў пэўных палажэнняў, высноў і ідэй на падставе іх карэляцыі з уласнымі ўяўленнямі або іншымі тэорыямі і вучэннямі, якія даказалі сваю значнасць і выніковасць.
Пры інтэрпрэтацыі аналізаванай матэрыялу неабходны сумленны і непрадузяты падыход. Таму галоўнымі крытэрамі тут выступаюць аб'ектыўнасць і ўсебаковае разгляд.

Мэта

Для чаго патрэбен крытычны аналіз? Кожнае даследаванне (навуковая або практычнае) мае пэўныя задачы. У дадзеным выпадку аналізаваць крытычна азначае праверыць гэтыя задачы на якасць рашэння, а таксама, выкарыстоўваючы доказы, пацвердзіць або абвергнуць правільнасць уласнай ці чужой гіпотэзы.

З асобаснай пункту гледжання крытычны аналіз дапамагае развіць крытычнае мысленне, спрыяе фарміраванню ўласнага аргументаванага меркавання, павышае пазнавальную дзейнасць, пашырае кругагляд. Яго асновы часта закладваюцца яшчэ ў школьны перыяд і атрымліваюць развіццё ў вну.

Метады

Метад крытычнага аналізу мае на ўвазе спосаб дасягнення мэты. Ён можа быць дэдуктыўным і індуктыўным. У першым выпадку аналіз сітуацыі развіваецца ад агульнага да прыватнаму. Гэта значыць спачатку даследчык вылучае гіпотэзу, альбо аксіёму. Затым ад агульнага зацвярджэння ход думкі накіраваны да следства, або тэарэме. Гэта прыватнае звяно. Самым простым прыкладам такога метаду можа быць наступнае:

• Чалавек смяротны.
• Моцарт – чалавек.
• Выснова: Моцарт смяротны.

У процівагу дэдукцыі створаны індуктыўны метад. Тут крытычны аналіз развіваецца, наадварот, ад прыватнага да агульнага. Шлях да заключэння выбудоўваецца не з дапамогай логікі, а, хутчэй, праз пэўныя псіхалагічныя, матэматычныя або фактычныя прадстаўлення. Адрозніваюць поўную і няпоўную індукцыю.

Пры першым варыянце аналіз накіраваны на доказ сцвярджэння для мінімальнага колькасці прыватнасцяў, якія вычэрпваюць ўсе верагоднасці. Іншы варыянт вядзе назіранне за асобнымі выпадкамі-следствамі і зводзіць іх да агульнай высновы (гіпотэзе, прычыне), які патрабуе доказаў. Прычына і следства – гэта галоўныя элемэнты, на якія абапіраецца крытычны аналіз. Прыклад індуктыўнага метаду можна назіраць у серыі дэтэктыўных апавяданняў К. Дойла пра «Шэрлака Холмса». Хоць сам аўтар памылкова называе метад шпіка дедукцией:

• У чалавека N ёсць яд.
• Чалавек N блытаецца ў паказаннях.
• У чалавека N няма алібі на момант злачынства.
• такім Чынам, чалавек N з'яўляецца забойцам.

Заснавальнік прагматызму Ч. С. Пірс разглядаў і трэці выгляд разваг як метад крытычнага аналізу – абдукцию. Іншымі словамі, гэта пазнавальнае прыняцце гіпотэз, якое выкарыстоўваецца для адкрыцця тэарэтычных законаў. Спачатку ўсе паняцці абстрактныя, не пацверджаны вопытам. Шлях да заключэння ідзе праз сістэму здагадак (гіпотэз), проверяющейся лагічнымі высновамі:

• Пасылка: Людзі смяротныя.
• Заключэнне: Моцарт смяротны.
• такім Чынам, Моцарт – чалавек (прапушчанае звяно).

Структура і віды

Структура крытычнага аналізу ўяўляе сабой выразны алгарытм дзеянняў, як правіла, абумоўлены лагічнымі сувязямі:

• Спачатку даследніку неабходна пазнаёміцца з карцінай з'яў, ідэяй, палажэннем. З гэтага матэрыялу неабходна вызваліць асноўную думку.
• Можна раскласці сітуацыю на некалькі ключавых момантаў і тэзісна адлюстраваць матэрыял як асобныя элементы.
• Па кожным пункце неабходна сфармаваць уласнае бачанне, меркаванне і т. п.
• На наступным этапе неабходна пацвердзіць ўласную інтэрпрэтацыю, рэзюмаваць вышэйпададзеныя тэзісы.

Важны момант! Для доказу сваіх гіпотэз можна і нават неабходнавыкарыстоўваць знешнія крыніцы: прыклады-аналогіі, паняційны апарат, цытаты, дакументы. Усё гэта толькі пацвердзіць аб'ектыўнасць і ўсебаковасць даследаванні.

Істотную ролю ў пабудове высноў гуляюць самі матэрыялы, сітуацыі або з'явы, для якіх ствараецца крытычны аналіз. Віды яго могуць закранаць навуковую, грамадскую, палітычную, практычную сферу і сферу мастацтва.

Дыскурс-аналіз

У канцы мінулага стагоддзя прафесар лінгвістыкі Норман Фейрклаф заснаваў крытычны дыскурс-аналіз. Ён быў накіраваны на вывучэнне змяненняў довадаў, разумовай пасылкі, тэксту ў часе і варыянтах інтэрпрэтацыі. У дачыненні да сацыялінгвістыцы, Фейрклаф галоўным механізмам такіх трансфармацый называў інтэртэкстуальнасць. Гэта прыём, калі адзін тэкст суадносіцца з элементамі іншых (дыскурсаў).

Крытычны дыскурс-аналіз шмат у чым сфармаваўся пад уплывам ідэй лінгвіста М. Бахціна, сацыёлагаў М. Фуко і. П. Бурдзье. Іншым яго назвай з'яўляецца тэкстава арыентаваны аналіз дыскурсу (або ТОДА). Метадалогія яго ахоплівае лінгвістычныя ўласцівасці тэксту, маўленчыя жанры (зварот, дыялог, рыторыка) і сацыялінгвістычныя метады (збор матэрыялу, апрацоўка, анкетный апытанне, тэсціраванне і г. д.).

Адметнай рысай гэтага віду крытычнага аналізу з'яўляецца тое, што ён зусім не прэтэндуе на аб'ектыўнасць, г. зн. яго нельга назваць сацыяльна нейтральным. У дачыненні да палітыкі, напрыклад, крытычны аналіз дыскурсу мае на мэце выявіць ідэалагізаваны структуры ўлады, палітычны кантроль, дамінаванне шляхам пошуку стратэгій дыскрымінацыі, выяўленых у мове. Такім чынам, тут ён ператвараецца ў аналітычны інструмент, ўмешваюцца ў грамадскую і палітычную практыку.

Нідэрландскі лінгвіст Т. А. ван Дэйк нямала работ прысвяціў крытычнага аналізу дыскурсу ў сферы СМІ. На думку вучонага, пачатак яго быў пакладзены яшчэ ў антычнай рыторыцы. Сёння крыніцамі яму служаць пяць ключавых катэгорый:

• Семіётыка, этнаграфія, структуралізм.
• Маўленчае зносіны і яго аналіз.
• Маўленчыя акты і прагматыка.
• Социолингвистика.
• Апрацоўка псіхалагічных кампанентаў тэксту.

На гэтых пяці «кітах» і заснаваны крытычны дыскурс-аналіз (апісанне навін, сацыяльныя даследаванні і г. д.).

Літаратурны

Тэкстава-арыентаваным можна назваць і літаратурна-крытычны аналіз. Розніца з дыскурсам заключаецца толькі ў расстаноўцы ключавых элементаў. Першы (апісаны вышэй) выгляд робіць акцэнт на фармальную бок тэксту, а другі – на змястоўную.

Літаратурны крытычны аналіз адбываецца па класічнаму алгарытме. Ключавымі пунктамі для інтэрпрэтацыі ў ім з'яўляюцца: сюжэт, месца і час дзеяння, персанажы, тэма, ідэя і асабістая кропка гледжання. З гэтай пазіцыі можна вылучыць тры ўзроўню даследаванні:

• Тэматычны рэпертуар (змястоўная бок).
• Кагнітыўны (спосаб малюнка, апавяданне, жанр).
• Лінгвістычны (моўныя сродкі, дзякуючы якім ствараецца кагнітыўны аспект).

Пры крытычным аналізе варта выконваць іерархію. Першы і трэці ўзроўні з'яўляюцца эксплицитными катэгорыямі (увасобленым матэрыяльна). Што ж тычыцца кагнітыўнага ўзроўню, то ён вызначаецца па двум папярэднім. Безумоўна, кожны з ярусаў можа прадстаўляць асобнае даследаванне. Аднак пры дэталёвым разглядзе паміж імі ўсталяваная трывалая ўзаемасувязь, элементы кожнага ўзроўню будуць прысутнічаць у суседніх.

Неабходнасць дадзенага выгляду крытычнага аналізу, акрамя асобаснага фарміравання і асваення навыкаў крытычнага мыслення, заключаецца ў сацыяльнай патрэбы адрозніваць эстэтычна каштоўныя творы ў патоку пасрэдных.

Важны момант! Літаратурна-крытычны аналіз – гэта не пераказ мастацкага тэксту, а аналіз яго змястоўных кампанентаў і магчымае суаднясення з рэчаіснасцю.

Гэта не ацэнка «спадабалася» ці «не спадабалася». У дачыненні да ўсіх відах аналіз крытычнага шляху павінен прайсці абавязковыя стадыі абгрунтавання, доказаў любых здагадак і гіпотэз, звязаных з матэрыялам даследавання.

Інфармацыйны

Дадзены выгляд крытычнага аналізу ўжываецца для ацэнкі навін, тавараў і паслуг (у маркетынгу). Ён можа быць накіраваны на вызначэнне якасці, а таксама эфектыўнасць даходаў і выдаткаў таго ці іншага прадпрыемства, звязаную з зменамі параметраў рэкламы.

Для чаго патрэбна такая ацэнка? Крытычны аналіз інфармацыі ў выпадку з маркетынгам мае мэтай насычэнне рынку якаснымі таварамі, пашырэнне, паглыбленне асартыменту. У дачыненні да навін (соцыум, палітыка і інш.) ён дапамагае праверыць якасць інфармацыі адносна фактаў, часу і месцыі інтэрпрэтаваць яе ва ўласную кропку гледжання на падзеі. Пры гэтым неабходныя дакладныя крыніцы, якія стануць аргументамі гіпотэзы. Мэтай такога выгляду аналізаў можа быць і прагноз развіцця падзей. У гэтым выпадку гіпотэза фармуецца праз псіхалагічныя, сацыяльныя, культурныя асаблівасці-кампаненты.

Аналіз даследаванні

Крытычны аналіз даследаванні ўласцівы навуковай сферы дзейнасці чалавека. Для фарміравання індывідуальнага аргументаванага меркавання наконт пэўнай праблемы неабходная карэктная пастаноўка задач і іх рашэнне. Менавіта гэтым і займаецца дадзены выгляд аналізу. Даследчая праца прадугледжвае цэлы комплекс мерапрыемстваў і шмат у чым пераклікаецца з крытычным дыскурсам.

Так, на падрыхтоўчым этапе адбываецца збор матэрыялу, вывучэнне аўтарытэтных крыніц, фарміраванне канцэпцыі (пабудовы) напрамкі развіцця думкі і фільтраванне важных інфармацыйных элементаў. Неабходна памятаць, што мэтай такой працы з дапамогай крытычнага аналізу з'яўляецца атрыманне новага веды, а не абагульненне ўжо наяўных ісцін.

Крытычны аналіз даследаванні мае наступную структуру (або план):

• мэта;
• праблемы і асноўныя пытанні;
• факты і інфармацыя;
• інтэрпрэтацыя і высновы;
• канцэпцыя, тэорыя, ідэі;
• гіпотэзы;
• следства;
• ўласнае меркаванне, пункт гледжання.

Для навуковага артыкула правілы аналізу могуць быць іншымі. Тут нярэдка ацэнцы падвяргаецца сам крыніца, пераканаўчасць аргументацыі яго аўтара, выяўленне неадпаведнасцяў, супярэчнасцяў або парушэнняў логікі.

Прынцыпы

Прынцыпы крытычнага аналізу шмат у чым залежаць ад яго выгляду. Яшчэ на світанку гісторыі дадзенага тыпу вывучэння аб'ектаў і матэрыялаў выкарыстоўваўся інтуітыўны прынцып (або «ўнутранае азарэнне»). Гэта абстрактны падыход, які заключаецца ў адкрыцці новых тэарэтычных, эмпірычных законаў, абгрунтаванні новых з'яў, задач і паняццяў рэчаіснасці. Мінусам такога прынцыпу аналізу з'яўляецца непераканаўча, магчымасць варыянтаў, неподтвержденность здагадак.

У крытычным аналізе дыскурсу часта ўжываецца сацыяльна-арыентаваны прынцып. Мэтай яго, як правіла, становяцца з'явы і трансфармацыі, што адбываюцца ў грамадстве. Да такіх адносяцца іміграцыя, расавая дыскрымінацыя, нацыянальны генацыд, экстрэмізм. Аб'ектам даследавання выступаюць, зразумела, тэматычныя тэксты і іх уплыў на сацыяльнае мысленне. Таксама такі падыход да вывучэння дапамагае знайсці і адлюстраваць сапраўдную карціну і данесці яе да соцыуму, каб пазбегнуць блытаніны чытача ў недэмакратычных дыскурсах.

Для гэтага ж віду крытычнага аналізу выкарыстоўваецца і ў дачыненні і кагнітыўнай-арыентаваны прынцып. Ён быў шырока асветлены Т. А. ван Дейком і заснаваны на псіхалагічных асаблівасцях пабудовы і падачы матэрыялу (тэкстаў-дыскурсаў). Дадзены прынцып шырока ўжываецца ў аналізе навін (СМІ). Акрамя гэтага, ўвагу аналітыка павінна быць накіравана на нарративную (паслядоўную, узаемазвязаных) ацэнку падзей, знакавыя сістэмы маўленчых зносін (метафары, калектыўныя сімвалы).

Прынцып гістарызму часцей за ўсё ўжываецца ў навуковых і літаратурных даследаваннях. Ён грунтуецца на вывучэнні развіцця пэўнага з'явы або аб'екта ў прасторы і часу. Аднак гэта даволі абстрактная характарыстыка. На практыцы гэта адбываецца трохі глыбей і больш глабальным. Напрыклад, за аснову бярэцца жанр або прыём (літаратурнае паняцце) – гэта мэта даследавання. Затым адбываецца збор матэрыялаў, якія тычацца тэмы (кагнітыўныя складнікі). На трэцім этапе можна прыступіць да вывучэння і фільтрацыі інфармацыі. Галоўным момантам тут з'яўляецца храналогія, эвалюцыя з'явы ў пэўным часовым адрэзку. Толькі пасля такой ацэнкі можна прыступаць да меркаванняў, гіпотэз і прагнозаў.

Прынцып ключавых паняццяў з'яўляецца адным з самых ранніх ў крытычным аналізе. Найбольш часта ён сустракаецца ў мастацкай крытыцы (працы Арыстоцеля, Лесінга, В. Г. Бялінскага). Умоўна яго можна пазначыць шкалой вымярэнняў і супастаўленняў. Стварэнне сістэмы паняццяў дапамагае літаральна раскласці тэкст на структурныя складнікі, прасачыць іх узаемадзеянне і ўзаемасувязь, а таксама выявіць значэнне аднаго кампанента для іншага. Як правіла, дадзены прынцып з'яўляецца абавязковым, але другарадным, так як любое даследаванне абапіраецца на паняційны апарат незалежна ад мэты яго прымянення.

У ходзе любога крытычнага аналізу могуць прысутнічаць розныя прынцыпы разгляду праблемы. Часам адбываецца сінтэз двух і больш. У такім выпадку адзін з'яўляецца дамінуючым, а іншыя – дапаможнымі. Так, прынцып исторпизма часта спалучаецца з прынцыпам ключавых паняццяў, а інтуітыўны падмацоўваецца кагнітыўнай-арыентаваным і г. д.

Канцэпцыі

Канцэпцыя ў крытычным аналізе – гэта вывучэнне і ацэнка асноўнай думкі, сістэмы поглядаў аўтара матэрыялу на праблему. Норман Фейрклаф у кнізе «Мова і ўлада» згадвае аб канцэпцыі сінтэтычнай персаналізацыі. Прыкладам яе могуць быць палітычныя тэксты, у якіх аўтары нярэдка звяртаюцца наўпрост да народу праз займеннікі другой асобы. Галоўнай задачай, якую ставіць перад сабой крытычны аналіз канцэпцыі, з'яўляецца вызначэнне ступені ўздзеяння такіх прыёмаў, іх эфектыўнасць ў змене сацыяльнагамыслення.

Незалежна ад выгляду матэрыялу аўтарская канцэпцыя заўсёды разглядаецца як спосаб камунікацыі з чытачом, гледачом або пакупніком.